Morgenster

Bovenaan de Kruisdraging van Antoon Van Dyck merk je de wapens van de soldaten op de achtergrond. De mannen zelf zie je amper, maar tegen de donkere lucht priemen lansen en hellebaarden stoer omhoog. Als je goed kijkt dan zit er zelfs een vlegel tussen, een puntig knuppeltje dat met een ketting vast zit aan een grote knuppel, zoiets waarmee je het risico loopt om tegen je eigen hoofd te slaan als je de gebruiksaanwijzing van het ding niet gelezen hebt (gebruik nooit een vlegel zonder helm op je hoofd).

Het lijken geen wapens uit de Romeinse periode, sommige ervan waren wellicht nog in gebruik in het begin van de 17de eeuw, toen Antoon ze op paneel borstelde. Een wapen dat Van Dyck prominent op het schilderij toont is de ‘morgenster’. Op de foto staat hij links van een hellebaard. De morgenster heeft een bedrieglijk liefelijke naam, want het is een knots met een kop vol ijzeren punten, een afgrijselijk wapen, vergelijkbaar met een goedendag, een knots met een stalen punt.

In Openbaringen 22:16 staat: “Ik, Jezus, heb mijn engel gezonden om jullie deze getuigenis voor de gemeenten te geven. Ik ben de wortel en het nageslacht van David, de stralende morgenster.” Jezus staat hier als morgenster (de echte is de planeet Venus) symbool voor een nieuw begin in schoonheid en glorie. Dat heeft op het eerste gezicht weinig te maken met het wapen op de Kruisdraging.

Er is ook geen hard bewijs dat het priesters zijn, die het wapen ‘morgenster’ hebben genoemd vanwege de dubbele betekenis (fysieke gelijkenis met Venus én de link met Jezus). De restricties op wapenbezit voor geestelijken – ze mochten geen zwaard dragen – gecombineerd met de noodzaak tot zelfverdediging en hun Bijbelse kennis, maken het wel aannemelijk dat geestelijken op reis een morgenster in hun valies meedroegen. De naamgeving van dit wapen door hen (of in de kringen waarin zij zich bewogen) zou mogelijk beïnvloed kunnen zijn door de sterke symboliek als verwijzing naar Jezus. Het gaf het wapen misschien een acceptabeler, zelfs ‘goddelijker’ connotatie in hun ogen.

Dankzij Van Dyck kunnen we aan de slag met een fascinerend voorbeeld van hoe religie, schilderkunst en taal elkaar beïnvloeden.